बिगुल बज्ने हाम्रो धरहरा ! (Article on Dharahara)

   

                                   

स्कुलका साथीहरूले तिम्रो घर कता ? भनेर सोध्दा  गर्वका साथ धरहरा भनिन्थ्यो । धरहरा सुनेपछि उनीहरू अचम्म मान्दै के तिमी धरहरामा बस्छौ ? भनेर प्रतिप्रश्न गर्थे । यस्ता प्रश्नका उत्तर प्रश्नमै दिने बानी प¥यो  । के रानीपोखरीमा बस्ने मानिसहरू रानीपोखरी भित्र नै बस्छन् त ? साँच्चै धरहरासँग धेरै नै आत्मियता रहेछ, हामी धरहरा वरिपरि बस्नेहरूको । धरहराले हामीलाई हरेक दिन बिहान, दिउँसो र साँझ एकनासले नियालेर हेरेको भान हुन्थ्यो । अगाडि हुँदा त्यति महत्व नभएको तर नभएपछि अभाव खड्किँदो रहेछ ।

वि. स. १८३२ मा भीमसेन थापाले रानी ललित त्रिपुरा सुन्दरीका लागि बनाइदिएको धरहरा वास्तवमा सैनिक प्रयोजनको लागि थियो । धरहरा त्यसबेलाको सबभन्दा अग्लो संरचना भएकाले त्यहाँबाट काठमाडौँ उपत्यकाको अवलोकन गर्न सजिलो हुन्थ्यो  । अहिलको जस्तो हल्लाखल्ला नभएको वातावरणमा त्यो बाटुलो बार्दलीमा बिगुल बज्दा टाढाटाढाबाट कर्मचारीहरू टुँडिखेलमा जम्मा हुनुपथ्र्यो भने सैनिकहरू सर्तक । बिगुल बजाउने काम धरहरा रहेसम्म रह्यो । प्रजातन्त्र र लोकतन्त्रजस्ता राष्ट्रिय दिवसहरूमा बिहान निन्द्राबाट उठाउँथ्यो धरहरा नजिक बस्ने हामीलाई !

 गत वैशाखको भूकम्पले दोस्रो पटक धरहराको अस्तित्व सङ्कटमा पा¥यो । वि. सं. १८९० को भूकम्प थेगेको धरहरा पहिलो पटक वि. स. १९९० मा ध्वस्त भएर पुनर्जीवन पाएको थियो । त्यतिबेलाका राणाकालमा पनि धरहराको त्यतिनै महत्व रहयोे जुन भीमसेन थापाको पालामा थियो । कर्मचारी र सैनिकहरूका लागि प्रयोगमा ल्याइयो । राज्यको ढुकुटीबाट जनताको इच्छा नबुझी पुनर्निर्माण गरिएका थियो । हुन त त्यसताका सर्वसाधारणको धारणालाई कसले कदर गथ्र्यो र ? ती प्राथमिकतामै पर्दैनथे, राणाहरू र केही पहुँचवालाहरू बाहेक । परिस्थिति प्रश्न गर्ने लायक थिएन, कसैको आँट पुग्दैनथ्यो ।

 अहिलेको स्थिति फरक छ । देशमा प्रजातन्त्र आएको छ । विभिन्न समयमा बनेका संविधानले पहिलाभन्दा बढी जनताको मौलिक हकहितका कुरामा जोड दिएका छन् । झन् २०७२ को संविधानले त देशलाई लोकतन्त्रमय बनाइरहेको छ । यद्यपि प्रजातन्त्र र लोकतन्त्रमा के फरक छ ? भन्ने कुरा कसैले स्पष्ट व्याख्या गरेका छैनन् । सायद प्रजा भनिँदा राजा र प्रजाको सम्बन्ध हुन्छ भनेर होला लोक भनिएको  । यो पङ्क्तिकारको आफ्नै बुझाइ हो । जनताको आवाजलाई नै प्रमुख सूत्र मानिएको छ लोकतन्त्रमा । यस्तो लोकतन्त्रमय देशमा खै त प्रधानमत्रीले शहरको बीचमा फेरि धरहरा बनाउने निर्णय गर्दा नागरिकको विचार र सुझबुझ बटुलेका   ?

    आजकल ‘वी विल राइज अगेन’ अर्थात् हामी फेरि उठ्ने छौँ भन्ने सन्देश भएका टि–सर्ट लगाएर तन्नेरीहरू यततत्र हिँड्छन् । त्यसताका यस्ता टि–सर्ट बजारमा ल्याएर वा असुरक्षित मानिसको भावनासँग खेलेर कतिले आम्दानीको स्रोत पनि बनाए होलान् । के यिनलाई साँच्चै नै धरहराको माया भएकै हो त ? धरहराको माया नै छ भने धरहराको बचेको संरचनालाई जगेर्ना गरौँ । बचेका अवशेषलाई सङ्ग्राहालयको रूपमा स्थापित गरी दुवै भूकम्पमा थिचिएर दिवंगत भएका व्यक्तिहरूका नाममा साङ्केतिक धरहरा भएको एउटा स्मारक बनाऔँ । पहिला धरहराको माथिल्लो तलाकोे शिवलिङगलाई मन्दिरको रूपमा खडा गरौँ धरहरा परिसरमै । प्रत्येक दिन हजाराँै मानिसहरू हिँड्ने धरहरा परिसरलाई जोखिममुक्त बनाएर अवलोकन गर्न आउने जोकोहीलाई स्वागत गरौँ । यस्तो ऐतिहासिक महत्व भएको ठाउँलाई सुन्दर बगैँचाको रूपमा परिणत गरौँ । खुला ठाउँको अभावमा बिहानको समयमा घुम्न अहिले वृद्घवृद्धाहरू धेरै खुड्किला भएका भ¥याङ चढेर वा जोखिम लिएर ६ लेनको डरलाग्दो बाटोको बीचबाट  टँुडिखेल पुग्छन् । यो ठाउँमा बिहान टहलने खुला ठाउँ बने उनीहरूका लागि वरदान सावित हुन्छ । भोलि हामी पनि त बूढाबूढी हुनु नै छ । नक्सालको नारायण चौरमा भर्खरै बनेको बगैँचा ज्वलन्त उदाहरण हो  । त्यहाँ अहिले हरबखत सबै उमेर समुहका मानिसहरू टहलिँदै  सेल्फी खिचिरहेका हुन्छन्, छुट्टै आनन्द क्षण बनेको छ । धरहरा परिसरमा राम्रो सङ्ग्राहालय, बगैँचा र मन्दिर भए त नयाँ पुस्ताको ओइरो लाग्छ र त्यसको संरक्षण गर्ने जिम्मा लिन लालायित हुन्छन् । 

 यो ठाउँमा बगैँचा बनेमा धेरै फाइदा छ । पहिलो त काठमाडौँ भूकम्पको जोखिममा रहेको स्थान हो । कति क्षमता भएको र कहिले भूकम्प आउँछ भन्न सकिन्न । तर हरेका पुस्ताले एउटा ठूलो भूकम्पको सामना गरेको इतिहास छ । हरेक विपत्तिको समयमा ठूला खाली ठाँउहरू चाहिएको छ, आश्रय लिन । गत वैशाखको भूकम्पपछि त बाटोका स–साना ठाँउमा पनि कैयौं मानिसले महिनौँसम्म आश्रय लिएका थिए । बढ्दो शहरीकरणले काठमाडौँका अधिकांश खुला ठाउ पूर्णरूपले हटिसकेको छ । अत्यधिक मोटरगाडी र यसबाट निस्कने ध्वनि, मानिसहरूले बनाएका मेसिनबाट निस्केका ध्वनि र विकिरण, मानिसको हल्ला र वायू प्रदुषणले काठमाडौँ लगायत नेपालको प्रमुख शहरहरूका वातावरणीय प्रणालीको सन्तुलनमा गम्भीर असर पुगेका कारण बिभिन्न खालका बिपत्ती आउने निस्चित नै छ । तर कस्तो बिपत्ती आउला यो त समयले नै बताउँने छ । जलबायू परिवर्तन सँगै अरू चुनौति थपिएका छन् । हामीले आफूलाई यस्तो विपत्तिबाट जोगिने उपाए खोज्नु पर्छ सुरक्षीत हुनका लागी । राज्यले यस्ता बिपदको बेलामा आफ्ना नागरीकलाई कसरी जोगाउने भन्ने रणनीती बनाएको देखिदैन् । बैसाखको भूकम्पपछि केहि प्रयासहरु भएका छन् र खुला क्षेत्रको धारणा आएको छ । सकेसम्म धेरैमा धेरै खुला क्षेत्रको निमार्णमा ध्यान दिनु पर्ने कुराहुन थालेका छन् । भएका यस्ता खुला क्षेत्रहरुको विकासमा राज्यलाई सघाउन स्थानीय टोल, ब्यक्ति, र क्लबहरुले सकेसम्म मद्दत गर्ने नै छन् ।

जनताको आवाज हरेक क्षेत्र र तहमा पु¥याउन चौथो अङ्गको रूपमा सञ्चारमाध्यमलाई लिइएको छ । धरहरालाई फेरि पुरानै शैलीको जोखिमको स्रोत नबनाउन र पुरातात्विक महत्वलाई जीवित राख्न सञ्चारमाध्यमको  सहयोग चाहिएको छ । न त अब राणाकाल नै छ जहाँ धरहरामा बिगुल बजाएर सैनिक बोलाउन न नयाँ धरहरामाथि चढेर धरहरा भन्दा अग्ला घरहरूका च्यापबाट बिरूप काठमाडौँको अवलोकन । शहरभन्दा केही पर ठूलो स्तम्भ बनाएमा त्यसबाट काठमाडौँको अवलोकन गर्दाको आनन्द फरक हुन्छ । यस नयाँ कार्यमा धरहराको माया गर्ने व्यक्तित्वको खाँचो छ  र ‘वी विल राइज अगेन’ भन्ने युवापुस्ताको त झनै खाँचो । उल्लेखित नयाँ सोचमा लागे वि. सं. १९९० र २०७२ मा धरहराले च्यापिएर दिवंगत भएका आत्माहरूले आशीर्वाद  दिनेछन् र धरहराको वरिपरी बस्नेलाई फेरि मेरो घर धरहरा भन्दा अझै गर्वको महशुस हुनेछ !

                                                                                                                                    

कञ्चनमणि दीक्षित 

ताहागल्ली, धरहरा

(यो लेख सेतोपाटीको ब्लगमा धरहरामा बगैचा शिर्षकमा छापिएको छ | )